همایش بین المللی یادگیری الکترونیکی : تجربه های زیسته، ارزیابی و آینده نگاری

طراحی، اجرا و ارزشیابی دوره (course) الکترونیک فیزیوپاتولوژی روماتولوژی بر مبنای اصول یاددهی- یادگیری آموزش الکترونیک در دوران همه گیری کووید-19

کد مقاله : 1028-NEXT

نویسندگان:

میترا عباسی فرد¹، معصومه رحیمی *²، مهسا حسنی پور³، احسان زارع رنجبر⁴

¹استادیار روماتولوژی گروه داخلی، دانشکده پزشکی مرکز تحقیقات ایمونولوژی بیماری های عفونی پژوهشکده علوم پایه پزشکی مرکز آموزشی و درمانی علی بن ابیطالب (ع) دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان

²استادیار آموزش پزشکی، مرکز مطالعات و توسعه آموزش علوم پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد.

³استادیار داروشناسی (فارماکولوژی) گروه فیزیولوژی و فارماکولوژی، دانشکده پزشکی مرکز تحقیقات فیزیولوژی-فارماکولوژی پژوهشکده علوم پایه پزشکی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان

⁴دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان

چکیده مقاله:

 چکیده
در ایران همانند بسیاری از کشورهای دنیا با وقوع همه گیری کووید-19 نیاز به استفاده از آموزش الکترونیک احساس گردید. از یک سو، ضرورت توانمندسازی فراگیران و ارائه آموزش به آنان به منظور کسب دانش، مهارتها و نگرش ها و از سوی دیگر مساله امنیت و سلامت فراگیران که زمینه شرکت آنان در کلاس های حضوری را با مشکل مواجه ساخت، سبب شد که استفاده از آموزش الکترونیک به عنوان تنها راهکار مطرح و قابل استفاده جهت گذر از چالش پیش آمده مورد توجه قرار گیرد. ضمن اینکه، به طور کلی ضرورت افزایش مشارکت فراگیران در فرایندهای یاددهی- یادگیری به عنوان عنصر محوری یادگیری در آموزش پزشکی بیش از پیش احساس می شود و در این راستا نیز لازم است آموزش الکترونیک به عنوان یک رویکرد آموزشی موثر به منظور افزایش زمینه یادگیری فعال و مشارکت فراگیران در فرایندهای یاددهی- یادگیری، مورد استفاده قرار گیرد. یکی از دروسی که لازم بود گروه محققین به آموزش آن به دانشجویان رشته پزشکی بپردازند، آموزش درس روماتولوژی در مرحله فیزیوپاتولوژی بود که با توجه به آنچه بیان گردید، بر آن شدیم از رویکرد الکترونیک جهت ارائه آن بهره مند شویم. از آنجایی که یادگیری این درس توسط دانشجویان رشته پزشکی به منظور کسب توانمندی آنان جهت عملکرد در حرفه آینده شان بسیار حائز اهمیت است و یادگیری موثر این درس زیربنای کاربرد آن در دوره های بالینی را فراهم می کند و طراحی هر دوره آموزشی نیازمند توجه به عناصر یاددهی- یادگیری خاص آن رویکرد می باشد، سعی گردید یک دوره مدون کاملا آنلاین با استفاده موثر از تکنولوژی فیلم و پلتفرم های مجازی موجود، بر مبنای اصول یاددهی- یادگیری آموزش الکترونیک بر مبنای اصول یاددهی- یادگیری آموزش الکترونیک طراحی و اجرا گردد. تجربه حاضر، حاصل طراحی، اجرا و ارزشیابی دوره (course) الکترونیک فیزیوپاتولوژی روماتولوژی بر مبنای اصول یاددهی- یادگیری آموزش الکترونیک در دوران همه گیری کووید-19 می باشد.
 مقدمه:
وقوع همه گیری کووید-19 تاثیرات گسترده ای بر مسائل جمعیتی، اقتصادی و سیستم های مراقبت بهداشتی در دنیا داشت. شیوع این ویروس برای آموزش نیز عواقب گسترده ای داشته و سبب تعطیلی مدارس و دانشگاه ها شد. تعطیلی مدارس و دانشگاه ها سبب شد که شیوه های ارائه آموزش تغییر زیادی یابد و حتی بسیاری از دوره های بالینی در رشته های پزشکی در ابتدا تعطیل شده و در ادامه شیوه آموزش آنها به شیوه ارائه آموزش الکترونیک تغییر یابد (1). تغییر آموزش ها به حالت الکترونیک منجر به ظهور و کاربرد روش های آموزشی خلاقانه ای شده است (1). البته، کاربرد آموزش الکترونیک به دوران همه گیری کووید-19 محدود نشده و پیش از وقوع این بیماری نیز به عنوان یکی از روش های آموزشی موثر به دنبال رشد و پیشرفت تکنولوژی مورد توجه قرار گرفته و مورد استفاده قرار گرفته است (2). آموزش الکترونیک به معنای استفاده از اینترنت در فرایند ارائه آموزش می باشد. آموزش الکترونیک رویکردی آموزشی است که در صورت ارائه موثر و سازماندهی شده چند عنصر مهم آموزش شامل یادگیرنده- محوری و یادگیری فعال را ایجاد کرده و تعامل و مشارکت و ارتباطات میان فراگیران را به خوبی تقویت می سازد (2)؛ بنابراین، بدیهی است که توجه به آموزش الکترونیک ضروری بوده و توجه به آن حتی در دوران پس از پاندمی کووید-19 ضروری است (1). بدین ترتیب، لازم است که اساتید آموزش علوم پزشکی به منظور تربیت دانش آموختگان توانمند بویژه در حرفه پزشکی از رویکردهای یاددهی- یادگیری نوآورانه و متنوع آموزش الکترونیک استفاده نموده و زمینه افزایش مشارکت و تعامل فراگیران را فراهم آورند (3, 4). آموزش الکترونیک در رویکردهای متفاوتی شامل آموزش کاملا آنلاین و ترکیبی از آموزش حضوری و آنلاین مورد استفاده قرار می گیرد و آموزش ها در هر دو رویکرد به دو صورت همزمان و غیر همزمان قابل ارائه است. در حالت غیر همزمان مدرس به طراحی آموزشی دوره و درس پرداخته و پیش از برگزاری جلسات آموزشی محتوای لازم را تهیه و تدوین نموده و از طریق اینترنت در اختیار فراگیران قرار می دهد و فراگیران در هر زمانی قادر خواهند بود که از مواد و محتوای آموزشی که در اختیارشان قرار داده شده است به تناسب شرایط و روند یادگیری خود در راستای پیشبرد یادگیری خود استفاده نمایند (2). از جمله رایج ترین و موثرترین روش ها در آموزش الکترونیک با توجه به شرایط ویژه ای که پیش آمد، ارائه سخنرانی ها با استفاده از پلتفرم های متنوع و متفاوت آموزش آنلاین بود که برخی آنها از سطح بالای تعامل با دانشجویان نیز برخوردار هستند (5). به منظور ارائه سخنرانی های موثر، یکی از متداول ترین روش های مورد استفاده جهت ارائه آموزش به دانشجویان، ضبط و استفاده از فیلم به منظور ارائه یا تکمیل محتوا می باشد (6). استفاده از فیلم های آموزشی به دلیل اثربخشی بالایی که بر آموزش دارند، بسیار متداول شده است. استفاده از فیلم تاثیر زیادی بر افزایش یادگیری فعال و فراگیر- محور داشته و به همین دلیل رضایت و عملکرد فراگیران از آموزش را افزایش می دهد (7). با هدف ارائه آموزش موثر بسیاری از اساتید، استفاده از فناوری فیلم را در آموزش خود گنجانده و با رویکردی ترکیبی از منابع آموزشی آنلاین و مواد آموزشی الکترونیک غیر همزمان استفاده نموده اند (8, 9).
 بیان مساله:
در ایران نیز همانند بسیاری از کشورهای دنیا با وقوع همه گیری کووید-19 نیاز به استفاده از آموزش الکترونیک احساس گردید. از یک سو، ضرورت توانمندسازی فراگیران و ارائه آموزش به آنان به منظور کسب دانش، مهارتها و نگرش ها و از سوی دیگر مساله امنیت و سلامت فراگیران که زمینه شرکت آنان در کلاس های حضوری را با مشکل مواجه ساخت، سبب شد که استفاده از آموزش الکترونیک به عنوان تنها راهکار مطرح و قابل استفاده جهت گذر از چالش پیش آمده مورد توجه قرار گیرد. ضمن اینکه، به طور کلی ضرورت افزایش مشارکت فراگیران در فرایندهای یاددهی- یادگیری به عنوان عنصر محوری یادگیری در آموزش پزشکی بیش از پیش احساس می شود و در این راستا نیز لازم است آموزش الکترونیک به عنوان یک رویکرد آموزشی موثر به منظور افزایش زمینه یادگیری فعال و مشارکت فراگیران در فرایندهای یاددهی- یادگیری، مورد استفاده قرار گیرد (9). یکی از دروسی که لازم بود گروه محققین به آموزش آن به دانشجویان رشته پزشکی بپردازند، آموزش درس روماتولوژی در مرحله فیزیوپاتولوژی بود که با توجه به آنچه بیان گردید، بر آن شدیم از رویکرد الکترونیک جهت ارائه آن بهره مند شویم. از آنجایی که یادگیری این درس توسط دانشجویان رشته پزشکی به منظور کسب توانمندی آنان جهت عملکرد در حرفه آینده شان بسیار حائز اهمیت است و یادگیری موثر این درس زیربنای کاربرد آن در دوره های بالینی را فراهم می کند و طراحی هر دوره آموزشی نیازمند توجه به عناصر یاددهی- یادگیری خاص آن رویکرد می باشد، سعی گردید یک دوره مدون کاملا آنلاین با استفاده موثر از تکنولوژی فیلم و پلتفرم های مجازی موجود بر مبنای اصول یاددهی- یادگیری آموزش الکترونیک بر مبنای اصول یاددهی- یادگیری آموزش الکترونیک طراحی و اجرا گردد.

 راه حل بکار گرفته شده:
همانطور که پیشتر بیان گردید، به منظور رفع چالش آموزشی پیش آمده به دنبال شیوع بیماری کووید-19 و لزوم حرکت سریع و پیش بینی نشده به سمت آموزش الکترونیک، دوره آموزشی درس فیزیوپاتولوژی روماتولوژی با قالب و ویژگی های ذیل، طراحی، اجرا و ارزشیابی گردید.
الف) طراحی دوره:
- شرح دوره:
این دوره آموزشی در نیمسال اول سال 1399 برگزار گردید، دانشجویان شرکت کننده در این دوره آموزشی 86 نفر از دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان بودند.
1. با توجه به اینکه دانشجویان رشته پزشکی مطابق با دستورالعمل ها و شیوه نامه های ارائه شده از سوی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مجاز به حضور در کلاس های آموزشی نبودند، به منظور طراحی و اجرای دوره رویکرد کاملا آنلاین انتخاب گردید.
2. در این مرحله با نظر خواهی از دو نفر از اساتید همکار، محتوای اصلی این دوره که دانشجویان رشته پزشکی در دوره فیزیوپاتولوژی ملزم به یادگیری آن بودند تعیین گردید.
3. پس از انتخاب موضوعات، محتوای مورد نظر جهت ارائه در بستر الکترونیک تهیه گردید. به منظور تهیه محتوا از ضبط و تهیه فیلم های آموزشی به شرح ذیل استفاده گردید.
- تهیه اولین فیلم؛ شبیه سازی فضای حضوری و جلب علاقه و انگیزه فراگیران: اولین فیلم با هدف شبیه سازی فضای حضوری کلاس ها و جلب علاقه و انگیزه آنان تهیه گردید، بدین ترتیب که دقیقا مدرس روند حضور در دانشگاه و رسیدن به کلاس درسی را که قرار بود فراگیران در حالت حضوری در آن حضور یابند در فیلم ها شبیه سازی نمود. فرم حضور و غیاب دانشجویان نیز به آنان نمایش داده می شد و با تصاویری که دانشجویان از خود در اختیار استاد قرار داده اند، فضایی مشابه فضای حضوری برای آنان شبیه سازی می شد.
- تهیه فیلم های آموزشی؛ ارائه محتوای دوره: به منظور تهیه فیلم های آموزشی، در ابتدا سخنرانی کوتاهی از مباحث مهم در قالب mini-lecture ضبط می شد. درحین انجام سخنرانی از تابلو به منظور ارائه نقشه مفهومی و دسته بندی مطالب استفاده می شد و حالت ایستادن مدرس در فیلم ها به ترتیبی شبیه سازی شد که قرار و چهره کامل مدرس در کنار تابلو مانند آنچه در کلاس حضوری زاویه ی دید فراگیران است قابل مشاهده باشد.
- پس از اینکه هر فیلم ضبط میشد مجددا توسط مدرس مرور و بازبینی می شد و با استفاده از نرم افزار Camtasia Studio در قالب آموزشی تکمیل می شد به ترتیبی که مفاهیم مهم در حین سخنرانی مدرس با استفاده از اشکال رایانه ای متناسب به فراگیران ارائه می شد. به شکلی که هر موضوع تازه ای که توسط مدرس عنوان می شد تصویر مناسب آن با استفاده از نرم افزار بر روی تابلو ارائه می شد اینکار علاوه بر اینکه جذابیت فیلم و محتوا را برای فراگیران افزایش می داد با تقویت قدرت تجسم و مشاهده فراگیران و درگیر ساختن سبک دیداری آنان می توانست به افزایش قدرت یادگیری و حافظه آنان کمک کند و مطالب و بخش مهم محتوا را به طور کامل و با استفاده از تصاویر جذاب، علمی و استاندارد به آنان منتقل سازد. (به عنوان مثال همزمان که مدرس در مورد علائم بیماری آرتریت روماتوئید توضیح می دهد و بیان می کند که دست افراد مبتلا به این بیماری حالت تریگر فینگر دارد، تصویری از دستی با این حالت نشان داده می شود).
- فیلم های آموزشی در مدت زمان 20 دقیقه ای آماده سازی و ارائه می شد، ضبط و آماده سازی فیلم هر مبحث حدودا یک هفته به طول می انجامید.
- تهیه فایل های مرور و جمع بندی: علاوه بر فیلم به منظور مرور و جمع بندی هر محتوا، برای هر مبحث مجموعه ای اسلاید تهیه و صداگذاری شد . در این فایل ها علاوه بر صداگذاری نکات مهم آموزشی با ارائه کادر بندی مشخص می شدند.
ب) اجرای دوره: دوره طراحی شده به مدت یک نیمسال به ترتیب ذیل اجرا گردید:
1. ارائه محتوا: فیلم های آموزشی تهیه شده دو روز در هفته در سامانه نوید بارگزاری می شدند و دانشجویان در آنجا به صورت آفلاین به مشاهده فیلم ها می پرداختند.
2. ایجاد فضای مجازی بحث و تبادل نظر و رفع اشکالات: همزمان با بارگذاری منظم فیلم های آموزشی در سامانه نوید جهت استفاده آفلاین دانشجویان یک گروه واتساپ جهت بحث و تبادل نظر دانشجویان با مدرس و با یکدیگر تشکیل شد، در این گروه دانشجویان به بیان سوالات خود میپرداختند و مدرس در این گروه سوالات دانشجویان را پاسخ داده و به رفع اشکالات آنان می پرداخت.
3. تقویت مهارتهای ارتباطی و تعامل و مشارکت فراگیران: به منظور تقویت مهارتهای ارتباطی و افزایش تعامل و مشارکت فراگیران، آنان به گروه های 7-8 نفره تقسیم شدند، از هر گروه خواسته می شد که در خصوص یکی از مباحث ارائه ای را آماده نموده و در قالب فایل صوتی در گروه مجازی قرار دهند.
4. ارائه بازخورد: بر مبنای فایل های صوتی ارائه شده توسط گروه های دانشجویی در مورد محتوای ارائه شده و نحوه بیان و ارائه ها به گروه ها بازخورد ارائه می شد و نکات مثبت و منفی هر ارائه مشخص و آنان ارائه می شد.
ج) ارزشیابی دوره: در مرحله پایانی، ارزشیابی دوره در دو سطح انجام گرفت. خلاصه ای از نتایج ارزشیابی به شرح ذیل می باشد، در سطح اول آزمون دوره طراحی و برای دانشجویان اجرا گردید؛ نتایج آزمون و نمرات فراگیران رضایت بخش بود.
در سطح دوم رویکرد و نحوه ارائه دوره ارزشیابی شد. ارزشیابی در این سطح بر مبنای تحلیل کیفی نظرات فراگیران انجام گرفت. اکثر فراگیران دوره را رضایت بخش عنوان کردند و معتقد بودند که ارائه دوره به این حالت علاقمندی و انگیزه آنان نسبت به یادگیری و مطالعه درس را افزایش داده است. ضمن اینکه آنان مطرح ساختند که طراحی فیلم های آموزشی برای آنان جذابیت خاصی داشته و به تقویت یادگیری آنان و همچنین یادگیری عمیق مطالب جهت بخاطرسپاری و کاربرد آنها در دوره بالینی کمک شایانی نموده است.
 جمع بندی مزایا و معایب:
مزایا:
- مهمترین مزیت طراحی و اجرای این دوره طبق نظرات فراگیران، افزایش مشارکت و انگیزه آنان نسبت به مطالعه درس بود، به ترتیبی که به دنبال دریافت نظرات و بازخوردهای مثبت فراگیران محتواهای تهیه شده در اختیار دستیاران و اینترن ها نیز قرار داده شد که آنان نیز بازخوردهای مثبتی را ارائه نمودند.
- دومین مزیت اجرای این دوره تقویت دانش و یادگیری فراگیران در این زمینه بود که معتقد بودند به سبب استفاده آنان از فیلم های آموزشی و جلسات رفع اشکال و ارائه بازخورد محقق شده است.
- سومین مزیت طراحی و اجرای این دوره؛ تهیه مجموعه کاملی از محتوا جهت ارائه دوره فیزیوپاتولوژی روماتولوژی می باشد که علاوه بر دانشجویان دوره فیزیوپاتولوژی برای اینترن ها و دستیاران نیز، قابل استفاده می باشد. ضمن اینکه محتوای تولید شده و قالب دوره برای دانشجویان نیمسال بعد نیز قابل استفاده می باشد.
- تهیه محتوا و فیلم های آموزشی با در نظر گرفتن قابلیت و ضرورت کاربرد آنها در دوره بالینی از دیگر مزایای این دوره به گفته دانشجویان بود.
معایب:
مهمترین و به عبارتی تنها عیب این تجربه، فرایند دشوار و زمانبر تهیه ی فیلم های آموزشی بود که البته این موضوع برای اولین دوره مشکل است و با توجه به اینکه پس از این نیازی به انجام این کار به طور کامل نیست و فقط اصلاح و تکمیل محتوا کفایت می کند، برای دوره های بعد محدودیت محسوب نمی شود، ضمن اینکه قابلیت ارائه محتوا به فراگیران سایر مقاطع تحصیلی دوره پزشکی باعث می شود که در دوره های بعد اجرای دوره مقرون به صرفه باشد.

کلیدواژه ها:

آموزش الکترونیک، همه گیری کووید-19، روماتولوژی، اصول یاددهی- یادگیری

وضعیت : چکیده برای ارائه شفاهی پذیرفته شده است